Աշոտ Գ💛
Հայաստանը ունեցել է այնպիսի թագավորներ, որոնք իրենց մեծ գործերով առավել խորն են ամրագրվել պատմության էջերում։
Այսօր ուզում եմ խոսել Բագրատունիների արքաներից մեկի՝ Աշոտ Գ-ի մասին, որի օրոք Հայաստանը ապրել է տնտեսական և մշակութային վերելք։ Աշոտ Գ-ն կատարելագործել է երկրի վարչական կառավարման համակարգը, ձևավորել է հայկական ավատատիրական թագավորությունների դաշնակցային միություն՝ իր գերագահությամբ։ Աշոտ Գ թագավորը պատմագիտության մեջ հայտնի է որպես «Ողորմած»:
Աշոտ Գ-ի Ողորմած պատվանվան հետ կապված կան տարբեր լեգենդներ։ Ըստ պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցու Աշոտ Գ-ն բարեգործ էր, որի համար էլ նրան անվանել են Ողորմած: Նա երկրի գլխավոր քաղաքներում բացել է տարբր դպրոցներ, հիվանդանոցներ ու արգելանոցներ, որոնց պահպանման համար հատկացրել է միջոցներ, ինչը բացառիկ երևույթ էր այդ ժամանակների համար: Նրա շնորհիվ Հայաստանում զարգացել է քաղաքաշինությունը:
Իսկ նրա կինը՝ Խոսրովանույշ թագուհին, ետ չմնալով ամուսնուց՝ հիմնել է Սանահինի, և Հաղպատի վանքերը, որոնք շուտով գիտա-կրթական կենտրոններ են դարձել։
Հետաքրքրվել եմ և գտել եմ մեկ այլ լեգենդ պատվանվան հետ կապված։
Ողորմած պատվանունը կապված է մի լեգենդի հետ, ըստ որի մի անգամ աղքատության մեջ ապրող ժողովուրդը դիմում է Աշոտ Բագրատունուն՝ նրա վերակացուի միջոցով: Արքան վերակացուին տալիս է 500 ոսկի, որ տանի ու բոլորին հավասար բաժանի: Եվ ավելացնում է.
«Գիտեմ, որ դու ագահություն պիտի անես և մեծ մասը քեզ կպահես: Ահա հենց քեզ համար 100 ոսկի, միայն թե ժողովրդին իր հասանելիք 500 ոսկին կբաժանես»։
Վերակացուն, գնալով չքավոր ժողովրդի մոտ, ասում է.
«Իմացած եղեք՝ թագավորը շատ բարկացավ ձեզ վրա: Ասաց՝ ուզում է թող բոլորն էլ սովից կոտորվեն, իմ ի՜նչ գործն է»:
Բայց լուրը հասնում է թագավորին, որը ոչ միայն պատժում է վերակացուին, այլ նաև վերցնում է նրանից ամբողջ 600 ոսկին և բաժանում իր ժողովրդին:
Ահա և այս արդարացի արարքի համար Աշոտ 3-րդը կնքվել է Աշոտ Ողորմած…
Աշոտ Գ Ողորմածի արձանը կանգնեցված է Գյումրիում։
Աշոտ Գ Ողորմած արքայի գահակալության ժամանակաշրջանը (953-978 թթ.) Բագրատունյաց թագավորության պատմության կարևորագույն փուլերից է: Հորից՝ Աբասից, ժառանգել էր շատ հզոր թագավորություն և մնում էր միայն կարգին տեր կանգնել թագավորությանը, որը կարծում եմ, լիովին հաջողվել է նրա մոտ;
Նա շատ կարևոր գործեր է կատարել։ Բագրատունյաց արքունիքը Կարսից տեղափոխել է Անի և Անին հռչակել է մայաքաղաք 961թվականին։ Անին կառուցապատել է, շենացրել։ Կառուցել է նաև քաղաքի պարիսպների առաջին գիծը։ Նա իմ կարծիքով շատ խելացի թագավոր և արժանի առաջնորդ է եղել, չեմ կարծում, որ իր ժամանակներում մարդիկ դժգոհ եղած լինեն նրա գործերից։
Բացի տնտեսական աճից՝ նրան հաջողվել է նաև Հայաստանում խաղաղություն սահմանել՝ հաջողությամբ ետ մղելով Կովկասի լեռնականների և Աղձնիքի արաբ ամիրայի հարձակումները։ Նաև 80 հազարանոց զորքով դուրս է եկել Տարոնով դեպի Միջագետք արշավող բյուզանդական զորքերի դեմ՝ հեռացնելով Հայաստանին սպառնացող վտանգը: Հաշտություն է կնքել նաև Հայաստանի և Բյուզանդիայի միջև։
Նա, որպես երևի իրեն օգնող ձեռք կարելի է ասել, նշանակել է իր տղային ՝ Սմբատ Բ-ին։
Պատմագիտության մեջ Աշոտ Գ-ի պատմությունը գահակալությունից առաջ և նույնիսկ դրա ընթացքում ամբողջապես ներկայացված չի։ Դրա համար կարևոր է հիշել Աշոտ Երկաթի օրոք տեղի ունեցած մի կարևոր իրադարձություն։ 918 թ․ Աբաս Բագրատունին Երազգավորսում դավադրություն է կազմակերպում Աշոտ Երկաթի դեմ, բայց նախօրոք իմանալով, հեռանում է այնտեղից՝ իր հետ տանելով Աբասի որդուն։ Տեղեկությունների բացակայության պատճառով դժվար է ասել, թե Աբասի որ որդին է եղել Աշոտ Երկաթի հետ։ Բայց հավանականություն կա, որ Աշոտն է եղել։ Աշոտը Աբաս թագավորի ավագ որդիներից է։ Նա ուներ երկու եղբայր ՝ Մուշեղը և Ատրներսեհը։
Աշոտը Աբաս Բագրատունու գահակալության շրջանում զբաղեցրել է հայոց իշխանաց իշխանի պաշտոնը: Մինչ թագավորելը Աշոտը երկար ժամանակ եղել է հոր ուղեկիցը երկրի կառավարման գործում։ Գահ բարձրանալով 953 թ.՝ Աշոտ Գ-ն թագավորել է 25 տարի։ Աշոտ Գ-ի գահակալության սկիզբը մեզ հասել է մշուշոտ ու վիպականացված։
Աշոտ Գ-ի գերիշխանության ներքո էր գտնվում Վիրքը, ինչից բացի նա ծանրակշիռ դիրք ուներ կովկասյան լեռնականների շրջանում, որի վկայությունն էր լեզգիների զորքի մասնակցությունը Դվինի ազատագրման գործողությանը: Բացի այդ, պարզվում է, որ գահակալության հենց սկզբից նա կրում էր «շահնշահ» տիտղոսը: Հայտնի է, որ Բագրատունիների մեջ առաջինն այն կրել է Աշոտ Երկաթը, իսկ Աբաս թագավորն այդ տիտղոսով չի հիշատակվում: Սակայն անհնար է, որ նոր միայն գահին բազմած Աշոտ Գ-ն ինքնուրույնաբար հասած լիներ թե´ հայոց ու վրաց թագավորի կարգավիճակին և թե´ «շահնշահ» տիտղոսին, ուստի միակ հավանական եզրակացությունն այն է, որ նա այն ժառանգել էր հորից՝ Աբաս թագավորից, որը թեև այդ տիտղոսով չի հիշատակվում, բայց իրականում կրել է այն։Աշոտ Գ Ողորմած թագավորի՝ գահ բարձրանալու և վախճանի տարեթվերը ճշգրտելու համար կարևոր նշանակություն ունեն ժամանակակից պատմիչ Ասողիկի տեղեկությունները: Եվ ընդհանուր առմամբ, Աշոտ Գ-ի մասին մեզ տեղեկություններ է հասել հիմնականում նրա շնորհիվ։
Քանի որ Ասողիկը եղեկ է Աշոտ Գ-ի ժամանակակիցը, ապա թվականների հարցում չեն կարծում, որ սխալ բաներ հասած կլինեն մեզ։ Ըստ Ասողիկի՝ Աշոտ Գ-ն մահացել է 426 մարերի 13-ը։ Աշոտ Գ-ն թաղվել է Հոռոմոսի վանքում, որտեղ նրա օրոք թագավորական հանգստարանն էր: Վանքի Ս. Գևորգ եկեղեցու մոտ մինչև XX դ. սկիզբը պահպանվել էր նրա տապանաքարը՝ «…Աշոտ թագաւոր…» արձանագրությամբ։ Աշոտ Գ Ողորմածը նաև դասվել է սրբերի շարքին։
Վերջաբան
Աշոտ Գ Ողորմածը գահակալել է Բագրատունյաց թագավորության ամենաբեկումնային ժամանակաշրջանում, երբ երկիրը միասնության պատմափուլից անցում էր կատարում ավատատիրական մասնատվածության դարաշրջան: Ըստ իս, նա եղել է այն նորմալ թագավորների շարքում, ովքեր ամեն ինչ արել են երկիրը շենացնելու և ծաղկեցնելու համար։ Երբ նա թագադրվում է, դրանից հետո շտապ հարկ է համարում փնտրել քաղաք, որը կդառնար երկրի մայրաքաղաքը և , որ կհամապատասխաներ հայոց թագավորության քաղաքական, տնտեսական և մշակութային զարգացման մակարդակին: Սակայն, ցավոք նա անհաջողության է մատնվում Դվինն ազատագրելու ռազմական գործունեության ընթացքում։ Միայն կարողանում է իրեն ենթարկել Երասխի հովտի ամիրայությունները ու ջախջախել թագավորությանը հարավ-արևմուտքից սպառնացող Համդանյանների պետության զորքերին:
Ի վերջո Աշոտ Գ-ն կենտրոնանում է աճող ու զարգացող Անի քաղաքի վրա, որն էլ հենց աճել ու զարգացել է իր շնորհիվ և որն էլ 961 թ. հռչակում է հայոց թագավորության մայրաքաղաք: Անին այնուհետև վերածվում է հայ ժողովրդի քաղաքակրթական արարման հիմնական կենտրոնի: Նման գործունեությունը ցույց է տալիս, որ պատմիչների մի մասի կողմից Աշոտ Գ-ին հիմնականում բարեգործական բնույթի արարքներ վերագրելը հեռու է իրականությունից: Առնվազն իր գահակալության առաջին փուլում Աշոտ Գ-ն իրեն դրսևորել է որպես կառավարման ձիրքով օժտված գահակալ, որն ընդունակ էր մի կողմից ամրապնդելու պետության անվտանգությունը, իսկ մյուս կողմից, համախմբելով երկրի ներուժը, որն էլ առաջնորդել է դեպի քաղաքական նվաճումներ։
Կարևորն այն է, որ Աշոտ Գ-ին հաջողվում է պահպանել հոր կողմից իրեն հասած հայոց թագավորությանը հաղորդված հզորացման ընթացքը: Նրա կառավարման ընթացքը հանգիստ է անցել։ Սակայն նրա գահակալության երկրորդ փուլում իրավիճակը էապես փոխվել է, որովհետև Աշոտ Գ-ին չի հաջողվել պահպանել Բյուզանդական կայսրության ծավալապաշտական քաղաքականության թիրախում հայտնված թագավորության ներքին միասնությունն ու տարածքային ամբողջականությունը: Բյուզանդիայի կողմից Տարոնի զավթումը այդ տեսակետից առաջին ահազանգերից մեկն էր, որին հետևեցին ամենայն հավանականությամբ կայսրության դավերի հետևանքով Բագրատունյաց նոր թագավորության ի հայտ գալը Կարսում, ինչպես նաև Վասպուրականի տերերի ինքնագլուխ արածները։ Սակայն Աշոտ Գ-ին, ինչքան էլ որ բարդ էր, հաջողվում է կարգավորել երկրի ներսում կատարված խնդիրը։
Կարծում եմ, որ եթե Աշոտ Գ-ն լիներ մեր ժամանակներում, երևի կկարողանար խելացի լուծում գտնել սույն իրավիճակներից երկիրը փրկելու համար։ Աշոտ Գ-ն թեկուզ նույն իր առաջվա մտածելակերպով ավելի խելացի կգտնվեր, քան մեր այսօրվա կառավարողներն են։ Նաև կարծում եմ, որ կբացեր անօգնականների համար ինչ-որ կացարաններ, կամ գոնե ինչ-որ բանով կօգներ նման մարդկանց։ Քանի որ իզուր չէ նրա Ողորմած պատվանունը։ Այս հոդվածը գրելու շնորհիվ, ես հասկացա, որ միայն Տիգրան Մեծ-ով չի ավարտվում Հայոց հզոր ու խելացի արքաների շարքը։ Եվ եթե հետաքրքրված ենք մեր պատմությունով, ապա լավ կլինի յուրովի ուսումնասիրել թագավորներին, իրենց կատարած գործունեություններով և պետք չէ համեմատել թագավորներին իրար հետ, որովհետև ամեն մեկն իր ժամանակաշրջանում համոզված եմ իր խելացի քայլը կատարած կլինի։
Հղումներ՝ 1 2
