Վանի թագավորության տնտեսության հիմունքները
Առևտուրը
Հայկական լեռնաշխարհում գյուղատնտեսության մեջ աշխատանքի բաժանում կատարվում էր Վանի թագավորության կազմավորումից դեռ շատ առաջ։ Այդ պատճառով հետազոտողները չեն կասկածում, որ Վանի թագավորությունում գոյություն են ունեցել զարգացած առևտրային հարաբերություններ այդ պետության պատմության հենց սկզբից: Երկրում առևտուրը ապրանքափոխանակության բնույթ ուներ, այլ ոչ ապրանքա-դրամային։ Հիմնականում առևտրի առարկա էին դառնում անասունները, ձիերը, ձավարեղենը, գինին, մետաղները, բնափայտը։
Ոռոգումը և ջրամատակարարումը
Ջրամատակարարումն ու ոռոգումն պետության տարածքների տնտեսության վրա ազդեցության կարևորագույն գործոններ էիր։ Ուրարարտական թագավորական բոլոր տնտեսությունները տեղաբաշխվում էին գործարկված ոռոգման ջրանցքների շուրջը։ Հայկական լեռնաշխարհի շատ տարածքներ՝ այդ թվում Վանա լճի շրջակայքը, Արածանի գետի հովիտը և Արարատյան դաշտը պարզագույն հողագործության համար պիտանի չեն, սակայն արհեստական ոռոգման պայմաններում առատ բերքատվություն կարող են ապահովել։
Գյուղատնտեսությունը
Հողագործությունը
Հողագործությունը Հայկական լեռնաշխարհում հին ավանդույթներ ունի։ Համաձայն հնագիտական տվյալների՝ հողագործությունը այդ տարածաշրջանում կիրառվում էր նեոլիտի ժամանակներից, դեռևս մ.թ.ա. III հազարամյակում։ Ուրարտական շրջանում հողագործությունը լավ զարգացած էր, հողագործության տեխնիկան բարձր մակարդակի վրա էր և հավանաբար ասորիներից փոխառված։ Հողի մշակման գործիքների մեծ մասը պատրաստվում էր երկաթից, օգտագործվում էին ցլերի զույգի (հազվադեպ՝ քառյակի) համար նախատեսված ծանր գութաններ: Հաջող հողագործություն իրականացնելու համար տարածքների մեծ մասը արհեստական ոռոգում էին պահանջում, այդ իսկ պատճառով Վանի թագավորների կողմից ոռոգման ջրանցքների շինարարությունը տեղանքում կտրուկ խթանում էր հողագործությունը և ապահովում նրա զարգացումը։
Վանա լճի շրջակայքում գտնված երկաթյա եղանների մասեր,ուրարտական գործիքների մնացորդներ։
Գարեջրագործություն
Հնարավոր է գարեջրագործության ավանդույթները փոխառնված լինեն Ասորեստանից: Ինչպես և Ասորեստանում գարեջրի պատրաստման համար գարու հետ զուգահեռ օգտագործվում էր նաև կորեկը: Հետուրարտական ժամանակաշրջանում Հայկական լեռնաշխարհով և Մեսոպոտամիայով ճանապարհորդող Քսենոֆոնտ անունով մի անտիկ պատմաբան նկարագրում է տեղացիների գարե գինին ինչպես նաև դրա պահպանման և պատրաստման եղանակները։ Քսենոֆոնտի ժամանակներում ընդունված էր գարեջուրը պահել հողի մեջ թաղված կարասներում ու խմել ձողիկով։ Գարեջուրը շատ թունդ էր, սովոր մարդկանց համար հաճելի։ Հետազոտողները կարծում են Վանի թագավորության գարեջրագործության մշակույթը նույնն էր։
Այգեգործություն
Ոռոգման կազմակերպումը ուրարտացիներին հնարավորություն էր ընձեռնել այգեգործությամբ զբաղվել Հայկական լեռնաշխարհի շատ տարածքներում։ Չնայած այգեգործությունը չի հիշատակվում ուրարտական փաստաթղթերում և այգիները այնպես տարածված չէին ինչպես հացաբույսերը կամ խաղողի բաղերը, հնագետները ուրարտական քաղաքներում և բնակավայրերում հայտնաբերել են մի քանի պտուղների հետքեր։ Օրինակ, հայտնի է, որ Ուրարտուում աճեցվում էր խնձոր, ալուչա, նուռ, դեղձ, բալ և ընկույզ: Վանա լճի շրջակայքում, նախկին ուրարտական մայրաքաղաքի մոտ, ընդարձակ այգիները պահպանվում, մշակվում էին ընդհուպ մինչև XIX դարի վերջը և, հավանաբար, դեռևս ուրարտական ժամանակներից։
Խաղողագործություն
Ուրարտուում խաղողագործությունը շատ լավ էր զարգացած։ Հայկական լեռնաշխարհի բնական պայմանները արհեստական ոռոգման հետ համատեղ համարյա իդեալական պայմաններ էին ապահովում խաղողագործության համար։ Չնայած հնագետները ուրարտական քաղաքների պեղումների ժամանակ չամիչի հետքեր էին հայտնաբերել, հիմնականում, խաղողի բերքը, անկասկած ծառայում էր գինեգործության համար։ Հայտնաբերած խաղողի որթատնկիների մնացորդները գիտնականները դասակարգել են որպես лат. Vitis vinifera: Նրանց մեջ հաջողվել է տարբերել «Ոսկեհատ» (խարջի), «Գառան դմակ», «Արարատի» ու «Սև խաղող» տեսակները, որոնք աճեցվում են մինչ օրս։
Գինին ուրարտական տնտեսության համար ռազմավարական ապրանք էր։ Ոռոգման ջրանցքներ անց կացնելու և դրանց շրջակայքում անհապաղ խաղողի բաղեր հիմնելու ուրարտական նպատակաուղղված գործունեության բազմաթիվ վկայություններ են պահպանվել։
Գինեգործություն
Գինեգործությունը ուրարտական տնտեսության կարևորագույն բնագավառն էր։ Խաղողագործության համար բարենպաստ պայմանները Ուրարտուն դարձրել էին Առաջավոր Ասիայի գլխավոր գինի արտադրողը։ Օրինակ, հարևան Ասորեստանում խաղողագործության համար պայմանները էապես վատն էին, և ասորիները հանգամանքներից կախված ուրարտական գինին ստանում էին կամ որպես տուրք կամ որպես ռազմական ավար կամ ապրանքափոխանակության արդյունքում։ Համարյա բոլոր ուրարտական քաղաքները խոշոր գինու պահեստներ ունեին։ Օրինակ միայն ուրարտական Թեյշիբաինի քաղաքի գինու պահեստների տարողությունը մոտ 370 հազար լիտր էր։ Գինին Ուրարտուում, հավանաբար, պատրաստվում էր նույն եղանակով, ինչ հետագայում կիրառվեց Հին Հունաստանում՝ գինին երկար ժամանակ արևի տակ պահվում էր կարասներում և դառնում խիտ և քաղցր։ Հնագիտական հետազոտություններով պարզվել է նաև, որ ուրարտացիներին հայտնի էր ծծումբի՝ որպես գինու հիվանդությունների դեմ պայքարի միջոցի, օգտագործման գաղտնիքը։
Հայտնաբերվել են նաև կարասներ՝
Լեզուն և սեպագրությունը
Ինչպես ցույց են տվել լեզվաբանները, վանյան սեպագիր արձանագրությունների լեզուն ազգակից է խուռիերենին։ Մեզ են հասել ավելի բան 600 արձանագրություններ, որոնցից մի քանիսը բաղկացած են մի քանի հարյուր տողից։ Արձանագրությունները, որ բավականին միատիպ են և ոճով միատեսակ, պարունակում են 500-ից մի փոքր ավելի բառեր, որոնց մի մասի նշանակությունը մինչև օրս պարզված չէ։ Ըստ երևույթին վանյան սեպագրերի լեզուն շատ արագ դադարեց օգտագործվել առօրյա կյանքում, որի հետևանքով արձանագրությունների լեզուն խիստ աղքատիկ է, միօրինակ ու միալար։ Նրանցում միևնույն բառերն անընդհատ կրկնվում են։
Տերության տարածքային աճի հետ մեկտեղ այդ լեզուն, որպես արքունի գրագրության լեզու, տարածվել է տերության նվաճված երկրամասերում ևս։ Տերության բնակչության մեծ մասի համար այն անհասկանալի էր։ Վանյան սեպագիրը տերության սահմաններից դուրս երբեք չի օգտագործվել։ Հայերենի ազդեցության հետևանքով վանյան լեզվում հայտնվում են արծիվ, ծառ, թիվ և այլ բառեր, իսկ հայերը փոխ են առնում այնպիսի բառեր, ինչպիսիք են բուրգը, ծովը, ուղտը և այլն։
Վանյան սեպագիրը փոխ է առնված ասսուրականից։ Սեպագիրն այբուբենային գրից տարբերվում է նրանով, որ այնտեղ մի քանի տասնյակ տառերի փոխարեն (օրինակ՝ ա, դ, ժ, թ) հանդիպում են վանկեր նշանակող հարյուրավոր սեպախմբեր՝ բա, բի, բու, ագ, իգ, ուգ կամ դապ, զիլ, կուռ և այլն։ Սեպախմբերը կարող են և բառեր նշանակել՝ տուն, ձի, ուտել, գնալ և այլն։ Հարկ է խոստովանել, որ մենք այսօր էլ օգտվում ենք այդպիսի նշաններից, օրինակ՝ գրում ենք 2 և կարդում ենք երկու, թեև այնտեղ գրված չէ ե-ր-կ-ու։ Կամ գրում ենք § և կարդում պարագրաֆ։ Սակայն սեպագրերում այդպիսի նշանները բազմաթիվ են։ Վանյան արձանագրություններն իրենց բովանդակությամբ նվաճումների կամ ռազմական հաջող արշավանքների նկարագրություններ են կամ էլ շինարարական ու կրոնական բնույթի գրություններ։ Սեպագրով գրել են սովորաբար քարի վրա, թեև սեպագիր արձանագրություններ պահպանվել են նաև մետաղե իրերի և կավից պատրաստված սալիկների վրա։ Չնայած գիտնականների մեծ սպասելիքներին, մինչև օրս կավից պատրաստված սալիկների վրա գրված գրությունների գրադարաններ չեն հայտնաբերվել։
Սեպագրից զատ օգտագործվել են տեղական մեհենագրերը, որոնց վերծանությունը դեռ նոր է սկսվել, սակայն առաջին արդյունքները խոսում են համակարգի հայալեզու լինելու մասին։
Կրոնը և աստվածների պանթեոնը
Վանյան աստվածների պանթեոնը ներկայացրել են գրեթե 100 աստվածներ և աստվածություններ։ «Մհերի դռան» վրա պահպանվել է արձանագրություն, որտեղ թվարկված են նրանք՝ իրենց զոհաբերվող կենդանիների թվաքանակի նշումով։ Գլխավոր աստվածը Խալդին էր, որը համարվում էր արքայատոհմի և թագավորի հովանավորը։ Նրան հաջորդում էին պատերազմի աստված Թեյշեբան և արևի աստված Շիվինին։ Կային նաև աստվածուհիներ։ Գոյություն են ունեցել նաև գետերի, լեռների և լճերի աստվածներ։
Պետական կարգը, բանակը
Պետության գլուխ կանգնած թագավորի իշխանությունն անսահմանափակ էր ու ժառանգական։ Վարչական առումով պետությունը բաժանվում էր խոշոր մարզերի, որոնք կառավարվում էին արքունի կառավարիչների կողմից։ Ելնելով քաղաքական ինչ-ինչ շարժառիթներից՝ որոշ դեպքերում նվաճված երկրներում իշխանությունը թողնվում էր նախկին թագավորներին կամ ցեղապետերին, որոնք պարտավորվում էին հարկ վճարել և իրենց զորաջոկատներով մասնակցել թագավորի արշավանքներին։
Թագավորի հովանավորը գլխավոր աստված Խալդին էր, իսկ թագավորը՝ նրա ներկայացուցիչը, որն իր բոլոր գործերը իրականացնում էր նրա անունից։
Վանի թագավորության բանակը, հին արևելյան բանակների օրինակով, կազմված էր հետևակից, հեծելազորից և մարտակառքերից։ Հետևակն էլ իր հերթին բաղկացած էր տեգավորների, տապարակիրների և աղեղնաձիգների զորամասերից։ Թագավորության հատուկ ձիաբուծարանները բանակն ապահովում էին մարտական նժույգներով։ Բանակը բաժանվում էր 3000-անոց գնդերի, որոնք էլ իրենց հերթին կազմված էին 50-ական զինվորից բաղկացած վաշտերից։ Վանյան մարտիկների հոյակապ պատկերներ են պահպանվել պեղումների ժամանակ հայտնաբերված բրոնզե սաղավարտների վրա։
Ազատ արտադրողներից հետո հասարակական ամենամեծ խավը ստրուկներն էին, որոնց հայթայթման հիմնական աղբյուրը հաղթական պատերազմներն էին։ Մոտավոր հաշիվներով միայն Արգիշտի Ա և Սարդուրի Բ թագավորների օրոք Վանի թագավորություն են բերվել ավելի քան կես միլիոն ռազմագերի-ստրուկներ։ Նրանց աշխատեցնում էին քաղաքների ու ամրոցների, տաճարների, ջրանցքների ու ճանապարհների կառուցման ու Նորոգման վրա։ Այսուհանդերձ, պետության հիմնական արտադրող ուժը երկրագործ ու անասնապահ ազատ բնակչությունն էր և արհեստավորությունը, որոնցից էլ հիմնականում համալրվում էր Վանի թագավորության բանակը։
Նյութերը վերցրել եմ՝ wikipedia-ից, վերջին երեքն էլ ընկեր Էլյայից😊💛